Ngày 28 tháng 08 năm 2023, nhóm nghiên cứu mạnh Liên kết Kinh tế và Phát triển thị trường, Khoa Kinh tế và PTNT đã tổ chức Seminar với chủ đề “Bảo hiểm xã hội trong các hợp tác xã nông nghiệp: thực trạng và giải pháp”. Nghiên cứu được thực hiện bởi TS. Nguyễn Hữu Nhuần và một số thành viên nhóm nghiên cứu với sự tài trợ của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO). Đây là một chủ đề nghiên cứu mang tính thời sự, đặc biệt trong bối cảnh phát triển kinh tế mới cũng như thực hiện Nghị quyết số 20-NQ/TW, ngày 16/6/2022, Hội nghị lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể trong giai đoạn mới. TS.Nguyễn Hữu Nhuần đã trình bày bài Seminar, dưới sự chủ tọa của TS. Đỗ Trường Lâm với sự tham gia và thảo luận sôi nổi của các giảng viên, nghiên cứu viên và sinh viên của Khoa Kinh tế và PTNT.
Kết quả nghiên cứu cho thấy số lượng hợp tác xã (HTX) ở Việt Nam tăng dần qua các năm, từ 18.891 năm 2013 lên 22.456 HTX năm 2018. HTX nông nghiệp chiếm tỷ trọng lớn nhất trong tổng số HTX ở Việt Nam. HTX gồm có 3 loại hình, gồm 13.712 HTX nông nghiệp (chiếm 61,1%), 7.563 HTX phi nông nghiệp và 1.181 quỹ tín dụng nhân dân (Liên minh Hợp tác xã Việt Nam, 2019). Mặt khác, số HTX hoạt động có hiệu quả cũng tăng đều qua các năm, từ 6.723 HTX (chiếm 36% số HTX) năm 2013 lên 9.891 HTX năm 2018 (chiếm 45% tổng số HTX). Tỷ lệ HTX hoạt động hiệu quả đạt gần 50% đối với HTX nông nghiệp, hơn 60% đối với HTX phi nông nghiệp và hầu hết các quỹ tín dụng nhân dân năm 2018 (Liên minh Hợp tác xã Việt Nam, 2019).
    |
 |
| Hình 2: Các thành viên tham gia thảo luận kết quả trình bày tại Seminar |
Trong những năm gần đây, Chính phủ Việt Nam đã có nhiều nỗ lực để phát triển HTX, đặc biệt là HTX nông nghiệp và tạo điều kiện cho người lao động trong các HTX tham gia BHXH. Các chính sách liên quan đến hoạt động của HTX nói chung và HTX nông nghiệp nói riêng bao gồm Luật Hợp tác xã 2012 (Quốc hội, 2012). Để triển khai và thực thi Luật Hợp tác xã 2012, Chính phủ đã ban hành 01 Nghị quyết, 02 Nghị định quy định chi tiết một số điều của Luật Hợp tác xã 2012, cũng như 29 Nghị định khác có liên quan liên quan đến kinh tế tập thể, trong đó bao gồm cả HTX; Thủ tướng Chính phủ đã ban hành 25 Quyết định và 03 Chỉ thị trực tiếp về việc thi hành Luật Hợp tác xã và 15 Quyết định khác liên quan đến tổ chức và hoạt động của Hợp tác xã. Các Bộ, ngành đã ban hành 37 Thông tư, 17 Quyết định, 04 Chỉ thị và nhiều văn bản khác liên quan đến lĩnh vực kinh tế tập thể (Bộ Kế Hoạch và Đầu tư, 2022.
Các các chính sách về bảo hiểm nông nghiệp cũng được thực hiện bao gồm Nghị định 58/2018/NĐ-CP ngày 18/4/2018 về bảo hiểm nông nghiệp (Chính phủ, 2018), Quyết định 22/2019/QĐ-TTg 2019 của Thủ tướng Chính phủ về thực hiện chính sách hỗ trợ bảo hiểm nông nghiệp và Quyết định 03/2021/QĐ-TTg về việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Quyết định số 22/2019/QĐ-TTg ngày 26/6/2019 của Thủ tướng Chính phủ về thực hiện chính sách hỗ trợ bảo hiểm nông nghiệp
Bài trình bày cũng phân tích thực trạng tiếp cận bảo hiểm xã hội trong các HTX nông nghiệp ở Việt Nam. Theo báo cáo của Bảo hiểm xã hội Việt Nam (2022), người lao động trong HTX nông nghiệp tham gia BHXH, BHYT vẫn còn thấp. Năm 2018 có tất cả là 22.456 HTX với 6.949.000 thành viên và 2.443.000 lao động (trong đó 2.100.000 lao động cũng là thành viên HTX) (Liên minh Hợp tác xã Việt Nam, 2019) nhưng chỉ khoảng 1/4 số HTX đăng ký tham gia BHXH, BHYT bắt buộc cho người lao động. Số đối tượng tham gia BHXH tự nguyện cũng rất thấp. Theo số liệu thống kê đến đến năm 2022, cả nước có khoảng 29.000 HTX đang hoạt động, với gần 6 triệu thành viên nhưng mới có 7.415 HTX (28%) và 41.560 người thuộc HTX (dưới 2% số lao động) tham gia BHXH bắt buộc, so với 33,5% lực lượng lao động trong độ tuổi tham gia BHXH của cả nước (Bộ Kế hoạch và Đầu tư, 2022).
Nhìn chung các chính sách bảo hiểm xã hội đối với người lao động tại các HTX đã được áp dụng thông qua BHXH và bảo hiểm y tế. Đặc biệt, chế độ BHXH bắt buộc đối với người hưởng lương tại các HTX là cán bộ quản lý và người lao động có ký hợp đồng từ 01 tháng đến 03 tháng. Tuy vậy, tổng số người tham gia BHXH bắt buộc trong HTX cũng vẫn còn thấp và luôn biến động, tăng giảm thất thường qua các năm (BHXH Việt Nam, 2022).
Kết quả nghiên cứu đã các định được các các yếu tố ảnh hưởng đến tiếp cận bảo hiểm trong các HTX nông nghiệp bao gồm i) việc làm của lao động trong HTX nông nghiệp là do không ổn định và thu nhập thấp; ii) nhiều hợp tác xã có tỷ lệ lao động ở tuổi cao trong khi quy định về thời gian đóng bảo hiểm xã hội dài; iii) các HTX tập trung vào mục tiêu lợi nhuận, chưa tuân thủ các chính sách hợp đồng đối với người lao động và iv) vấn đề an toàn vệ sinh lao động (ATVSLĐ) trong các HTX nông nghiệp cũng chưa được quan tâm thỏa đáng.
Trên cơ sở phân tích thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến tiếp cận BHXH trong các HTX nông nghiệp, nghiên cứu đề xuất các khuyến nghị tăng cường tiếp cận bảo hiểm xã hội trong các HTX nông nghiệp trong thời gian tới với trọng tâm vào i) tập huấn, truyền thông nâng cao nhận thức cho cán bộ quản lý, thành viên HTX nông nghiệp; ii) Sửa đổi chính sách liên quan đến bảo hiểm xã hội trong hợp tác xã nông nghiệp; và iii) Tạo môi trường thuận lợi để mở rộng độ bao phủ BHXH trong HTX nông nghiệp.
Nguyễn Thị Lý – Nhóm NCM Liên kết Kinh tế và Phát triển thị trường